هند ازجمله سرزمین هایی است که از گذشته های دور دارای تمدن های متنوعی بوده است. همین امر باعث شده این کشور از دیدگاه معماری غنی و متنوع باشد. ورود اسلام به هند و شکل گیری حکومت های اسلامی باعث شکل گیری نوع خاصی از معماری اسلامی در شبه قاره شده است. معماری مساجد هندی، بارزترین گونه معماری اسلامی شبه قاره ارزیابی می شود. این پژوهش بر این فرض استوار است که الگوی معماری مساجد هند ترکیبی از معماری مساجد اولیه اسلامی، ایرانی و معماری بومی هند است. ریشه یابی ویژگی های معماری مساجد هندی، موضوع نوشتار حاضر است. در این مجال به تاثیرپذیری معماری مساجد هندی از معماری مساجد اولیه اسلامی، معماری غنی و باسابقه طولانی در هند، قبل از ورود اسلام و معماری تمدن های اسلامی پیشرفته در همسایگی هند مانند ایران پرداخته شده است.ویژگی های معماری مساجد هندی به طورکلی شامل شبستان های رو به قبله، وجود میانسرا، الگوی چهار ایوانی، تقسیمات منفرد بدنه ها به ویژه تقسیمات سه تایی، حضور مسجد در مرکز محله و قرارگیری آن بر روی صفه (در ارتفاع)، دسترسی به ورودی های مسجد با پلکان های وسیع، تقسیمات سه تایی گنبدخانه ای روب هقبله و استفاده از رواق های شفاف (نیم جداره بیرونی رواق ها که منظری به بیرون دارد) در اطراف میانسرا است. ریشه یابی ویژگی های معماری فوق در نوشتار حاضر، رهنمون به کشف الگوی معماری مساجد هندی خواهد بود.

بوشهر با اقلیم گرم و مرطوب دارای مساجدی متناسب با اقلیم این منطقه است. مطالعات نشان دهنده تفاوتهایی در الگوی این مساجد با الگوی معماری مساجد ایران می باشد؛ هدف این پژوهش شناخت ویژگی های کالبدی و فضایی مساجد شهر بوشهر در دوره قاجار می باشد تا عوامل بوجود آورنده این الگو ها تعیین گردند. این مقاله با مطالعه مؤلفه های معماری مساجد بوشهر در دوره قاجار و با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین گونه ها پرداخته و به طبقهبندی نمونه ها می پردازد؛ اطلاعات تحقیق بصورت کتابخانه ای و پیمایش میدانی جمع آوری شده است؛ به نظر می رسد مساجد شهر بوشهر شیوه خاصی در ایجاد روابط فضایی، فرم و ساختار سازه ای دارند که شباهت هایی با مساجد الگوی شبستانی دارند ولی این تشابه ها یکسان نیستند و ویژگی های خاص، متناسب با شرایط مکانی دارند. یافته های گونه شناسانه گویای دو گونه مساجد شبستانی دارای صحن و مساجد شبستانی فاقد صحن می باشد. مطالعه الگوی مساجد تاریخی بوشهر بعنوان نتایج تحقیق، نشان می دهد مؤلفه های طراحی؛ ساخت و ساز مساجد در نوع معماری بومی به لحاظ برون گرا یا درون گرا بودن موثر بوده است و نیز محل قرارگیری در کنار توانایی مالی، مصالح و عوامل فرهنگی نیز در شکل گیری این الگو تاثیر داشته اند.

مسجد اولین مرکز اجتماعی، سیاسی و مذهبی مردم مسلمان بوده و در سرزمین های اسلامی به عنوان پناهگاهی برای زندگی پر آشوب و پرتلاطم شهر به شمار می آید. از این رو معماری آن در میان معماری اسلامی اهمیت فوق العاده ای داشته است. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با مطالعه در مورد ویژگی های معماری دو دوره ایلخانی و صفوی و همچنین بررسی نقشه ها، اسناد و مدارک مربوط به مساجد دو دوره مذکور و تحلیل و مقایسه آن ها انجام شده است. در بخش مطالعات کتابخانه ای از منابع مختلفی جهت جمع آوری اطلاعات در مورد معماری مساجد صفویه و ایلخانی استفاده شده است. این مقاله به مقایسه یازده نمونه مسجد ایلخانی و یازده باب از مساجد دوره صفوی از منظر تعداد اجزاء و عناصر پلان، موقعیت قرارگیری آن ها در پلان همچنین شکل و هندسه استفاده شده برای این اجزاء در بعد پلان پرداخته می شود. تحلیل ها و مقایسه های انجام شده نشان می دهد که فضاهای مساجد صفویه نسبت به مساجد ایلخانی گسترده تر هستند، همچنین شابلون عملکردی مشابه در هر دو دوره صفوی و ایلخانی استفاده شده است و از هندسه متنوع و گوناگون در مساجد ایلخانی نسبت به مساجد صفوی استفاده شده است، به عبارتی در دوره صفوی با افزایش فضاهای مسجد تنوع هندسه کاهش می یابد. همچنین در دوره ایلخانی بر محور عمودی (ارتفاع) تأکید بیشتری شده است و خواهیم دید در دوره صفویه به گنبدخانه اهمیت بیشتری داده می شد درحالی که در دوره ایلخانی شبستان اهمیت بیشتری داشته است.